حوزه تفکر سیستمی و یادگیری سازمانی شامل تعداد زیادی مفاهیم مرتبط به هم اعم از پویایی سیستم ها (مطالعه رابطه علت و معلولی و همچنین تاخیرها در سیستم های پیچیده) تا مدل های ذهنی (باورهای عمیق، فرضیات، داستان ها و تصاویر و نحوه باور ما به اینکه جهان چگونه کار می کند) می باشد. آنچه شما با استفاده از این تمرینات تجربه می کنید، بستگی به یکپارچگی ماهرانه مفاهیم کلیدی، نظریه‌ها، تکنیک‌ها و تمرینات تجربی، آشنایی شما با مفاهیم تفکر سیستمی، بینش و انرژی فرد تسهیلگر دارد. به طور تجربی، شما آگاهی خود در مورد «عادت های ذهنی» را که در یک متفکر سیستمی یافت می شود، افزایش می دهید. این تمرینات به جهت ارتقاء سطح آگاهی در خصوص شیوه تفکر، دیدن و تعامل با جهان می باشند. بهترین کاربرد آن ها در یک طرح به هم پیوسته و تقویت شده است که نظریه ها، مفاهیم و مدل ها را پوشش دهد و شامل نکات تحلیلی مرتبط و همراه با جزئیات حاصل از تجربه مشارکت کنندگان باشد.

جزوه «تفکر سیستمی در مدیریت سازمان» به همت گروه آموزش و توسعه کارکنان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در تابستان 1401 تدوین شده است.

تفکر سیستمی راه های قدرتمندی برای درگیر شدن با موقعیت های آشفته به ما می دهد. در این دوره رایگان، با درک چگونگی تشخیص پیچیدگی، اصول تفکر سیستمی را کشف خواهید کرد.

تفکر و عمل سیستمی چیست؟ ماهیت تفکر و عمل سیستمی در "دیدن" جهان به شیوه ای خاص است، زیرا نحوه "دیدن" چیزها بر نحوه برخورد شما با موقعیت ها یا انجام وظایف خاص تأثیر می گذارد. این دوره رایگان به شما کمک می کند تا با مشکلات تعریف یک سیستم آشنا شوید و برخی از مفاهیم کلیدی مورد استفاده در نظریه سیستم ها را برآورده کنید: مرز سیستم، محیط، بازخورد مثبت و منفی و ...

تفکر سیستمی یکی از سبک‌های کارآمدی است که به عنوان یک فرا ‌رشته نیاز به دیدگاهی مشترک را تامین می‌کند. تفکر سیستمی دانشی است که گونه متفاوتی از اندیشیدن را معرفی کرده، به درک بهتر پدیده‌ها کمک کرده، منجر به یادگیری شده و مبنایی برای تصمیم‌گیری درست و آگاهانه ایجاد کرده است. این درس به کاربرد تفکر سیستمی در همه سطوح، اعم از زندگی فردی، سطح سازمان و اجتماع می‌پردازد و انتظار می‌رود که دانشجویان به بینش جدیدی در درک پدیده‌ها و شناخت ساختارها برسند.

چگونه می توان از تفکر سیستمی برای ایجاد یک راه حل انعطاف پذیر برای رویدادهای غیرمنتظره استفاده کرد؟ برای پاسخ به این سوال لازم است مراحل زیر را طی کنیم:

کتاب «زندگی بهتر با هوش سیستمی» نوشته ریموپی هملنین و راشل جونز و عیسی سارینن است که توسط علی سیبویه و مطهره ساغری‌دوز ترجمه شده و در نشر اودیسه به زیور طبع آراسته گردیده است.

انسان عصر ماشین برای تحلیل محتوای عناصردرونی جهان، در صدد تجزیه آنها بود. جزء نگری به منزله اساس این روش تجزیه مدار، از این اعتقاد بر می خاست که همه اشیاء، رویداد ها و خواص آنها، و حتی تجربه و دانش آدمی در مورد آنها، از یک سلسله اجزاء تفکیک ناپذیر و نهایی همچون اتمها، ذرات شیمیایی ، سلولها، ادراکات اولیه و ... تشکیل شده است.

اگر با تفکر سیستمی آشنا نیستید، ولی درباره آن زیاد شنیده اید و می خواهید از روش های آن در برای حل مسائل شرکت خود بهره ببرید، بهتر است تا یک آشنایی کلی با تفکر سیستمی به دست آورید. هدف این مقاله همین است!

کتاب «هنگامی که پروانه‌ای عطسه می‌کند (تفکر سیستمی برای کودکان کوچک و بزرگ)» اثر لیندا بوث سوینی و ترجمه علی سیبویه به همت مؤسسه بوستان کتاب به چاپ رسیده است.

کتاب‌ها، مقالات و یادداشت‌های زیادی درباره تفکر سیستمی و پویایی سیستم‌ها وجود دارد. اگر بخواهیم همه اینها را خلاصه کنیم و چند مفهوم اصلی را از آنها استخراج کنیم، شاید به موارد زیر برسیم. اگر این مفاهیم را به خوبی یاد بگیریم، می‌توانیم در یادگیری تفکر سیستمی موفق باشیم. برای کسانی که تازه می‌خواهند با تفکر سیستمی آشنا شوند، مرور این مفاهیم خیلی گره‌گشا خواهد بود.

استعاره‌ها نقش مهمی در فهم و تبیین یک موضوع دارند که از قدیم مورد استفاده بوده است. در مدیریت نیز استعاره‌ها وارد شده اند و بحث‌های مهم و مفصلی در این باره انجام شده است. مثلا استعاره سازمان به مثابه موجود زنده یا سازمان به مثابه یک ماشین؛ سازمان که از استعاره ماشین پیروی می‌کند، سازمانی منظم و  دارای رفتار تعریف شده و قابل پیش‌بینی است که کار را بر اساس سلسله مراتب افقی و عمودی کاملا تعریف شده به پیش می‌برد و هر یک از اجزای سازمان، نقشی به مانند پیچ و مهره‌ها یا چرخ دهنده‌های یک ماشین ایفا می‌کنند. حال، اینکه این استعاره درست است یا نه، موضوع بحث ما نیست و باید به تفصیل بحث شود.

کتاب مبانی تفکر سیستمی توسط ویرجینیا اندرسون و لارن جانسون نوشته شده و دکتر علی سیبویه آن را ترجمه کرده است، همچنین مقدمه کتاب توسط دکتر علیرضا پویا نوشته شده و در نشر اودیسه به زیور طبع آراسته گردیده است. علی‌رغم رشد قابل توجه متون و کتاب‌های حوزه تفکر سیستمی و پویایی‌شناسی سیستم‌ها به‌ویژه در دوسه سال اخیر به‌عنوان نمونه، راهنمای مدیران برای به‌کارگیری تفکر سیستمی: دیدن جنگل ازمیان درختان)، کتابی که بتواند ضمن تبیین سیستم و تفکر سیستمی عاری از پیچیدگی‌ها و مطالب طولانی باشد، کمتر به چشم می‌خورد. به‌همین جهت در راستای گسترش این حوزه و توسعه‌ آن، کتاب مبانی تفکر سیستمی: از مفاهیم تا حلقه‌های علّی که کتابی بسیار ساده و در عین حال کاربردی می‌باشد، جهت مطالعه علاقه‌مندان ترجمه گردیده است.

این روزها پادکست گوش دادن، اقبال زیادی دارد. شاید به دلیل اینکه کسی فرصت یا حوصله مطالعه ندارد. هر چند که پادکست گوش دادن، جای مطالعه را نمی‌گیرد ولی کارکرد خود را دارد. یک مزیت دیگری که دارد این است که در زندگی شلوغ این روزها و کمبود زمان، شاید عده‌ای زیادی خیلی از وقتشان را در مسیر می‌گذرانند. در اتوبوس، تاکسی، ماشین شخصی، مترو و... . این‌ فرصت‌ها، در ظاهر فرصت‌های مرده‌ای است که نمی‌شود کاری کرد ولی از همین لحظات می‌توان استفاده کرد و شاید یکی از بهترین راه‌هایش گوش دادن به پادکست باشد.

کتاب تفکر سیستمی در عمل (اهمیت تفکر راهبردی) نوشتهٔ کریم رضائی‌زاده، مجتبی عسکری، علی محمودی و مهدی غظنفری است و نشر عطران آن را منتشر کرده است. این کتاب از سه فصل، فصل اول: نظریه های سیستمی فصل دوم: تفکر سیستمی سخت در مدیریت فصل سوم: مهارت های تفکر سیستمی تشکیل شده است.

کتاب «تفکر سیستمی برای تغییر اجتماعی: راهنمای کاربردی برای حل مسائل پیچیده، جلوگیری از عواقب ناخواسته و دستیابی به نتایج پایدار» نوشته دیوید پیتر استرو (2015) توسط علی اصغر سعدآبادی و ندا آرامی پور ترجمه شده و در انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) منتشر شده است. 

کتاب «تفکر سیستمی: مدیریت آشفتگی و پیچیدگی؛ پلتفرمی برای معماری کسب و کار» با عنوان «Systems thinking : managing chaos and complexity : a platform for designing business architecture» توسط جمشید قراجه داغی نوشته شده و سهراب خلیلی شورینی به ترجمه آن پرداخته است. این کتاب توسط انتشارات سازمان مدیریت صنعتی در سال 1395 منتشر شده است.

چندین جریان در زمینه تفکر سیستمی فعالیت می کنند که دو مورد از آنها شهرت بیشتری دارند. اولی با عنوان پویایی شناسی سیستم شناخته می شود و نقطه کانونی آن در دانشگاه ام.ای.تی قرار دارد و افرادی همچون جی فارستر، پیتر سنگه، جان استرمن و دانلا میدوز، صاحب نام های این جریان هستند، دومی با عنواینی همچون طراحی آرمانی و برنامه ریزی تعاملی شناخته شده و توسط مولفانی همچون چرچمن، راسل ایکاف وجمشید قراچه داغی نمایندگی می شود. این کتاب در بخش مبانی ، دیدگاههای هر دو گروه را ارائه می کند اما در بخش ابزارها و روش ها، بر پویاشناسی سیستم ها تمرکز دارد.

کتاب سیستم و تفکر سیستمی (نظریه و عمل بنیادی) به این موضوع می‌پردازد که جامعه‌ی بشری از مراحل «پیشاصنعتی»، با محوریت «ماده»، و «صنعتی»، با محوریت «انرژی»، عبور کرده و به مرحله‌ی «پساصنعتی»، با محوریت «اطلاعات»، رسیده است؛ دورانی که در آن به جای «ماشین» عصر صنعتی، «سیستم» عصر پساصنعتی حاکمیت دارد. «ماشین» عصر صنعتی فقط شامل «سخت‌افزار» و فاقد روح بود و تنها با استفاده از انرژی کار می‌کرد. در صورتی که «سیستم» عصر پساصنعتی در کنار سخت‌افزار، شامل «نرم‌افزار» ــ به‌عنوان نوعی روح ــ نیز هست و علاوه بر انرژی، اطلاعات را نیز به روش‌های بسیار مؤثرتری از گذشته به‌کار می‌گیرد. مطالعه‌ی تاریخ نیز نشان می‌دهد تحولاتی که بشریت را به پیشرفت‌های حیرت‌انگیز امروز رسانده است، از زمان محور قرارگرفتن «انرژی» (عصر صنعت) شروع شده و با آغاز محور قرارگرفتن «اطلاعات» (عصر پساصنعت) به اوج خود رسیده است. (+)

کتاب «تفکر سیستمی: کل‌گرایی خلاق برای مدیران» با نام بلندتری تحت عنوان «رویکردهای سیستمی، نقد و بررسی آنها و کاربردشان در مدیریت و ارزیابی کارآمدی آن در مدیریت جامعه و سازمان» توسط مایکل سی جکسون (Michael C. Jackson) نوشته شده و توسط تقی ناصر شریعتی ترجمه و در انتشارات سازمان مدیریت صنعتی به چاپ رسیده است. البته ترجمه دیگری از این کتاب وجود دارد که توسط علی محمد احمدوند و غلام جاپلقیان ترجمه و در موسسه انتشاراتی جهان جام جم منتشر شده است. (+) اما ترجمه سازمان مدیریت صنعتی دقیق‌تر است.

در این کتاب دنیس شروود (Dennis Sherwood) که تجربه زیادی به عنوان مشاور شرکت های بزرگ در پروژه های اجرایی و استفاده از تفکر سیستمی در عمل دارد، بر دو ابزار اصلی تفکر سیستمی یعنی نمودارهای علی- حلقوی و پویایی شناسی سیستم ها تمرکز می کند و به طور جامعه همراه با مثال های کاربردی به تفهیم نحوه استفاده از آن می پردازد. از ویژگی های این کتاب عمیق شدن در چگونگی ترسیم نمودارهای علی- حلقوی و تاکید بر تفکر بازخوردی حلقه بسته می باشد. نویسنده پس از بررسی کامل و ذکر مثال های جامع و کاربردی، این نمودارها و مفاهیم را مبنایی برای مدل سازی کامپیوتری قرار داده و با استفاده از نرم افزار رفتار متغیرهای اصلی مثال ها و مطالعه های موردی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است و مجموعه کاملی را رقم زده که می تواند برای مخاطبان بسیار جذاب و مفید باشد.

گاهی برای توسعه شایستگی‌های سازمانی به دنیال تغییر هستید. گاهی نیز می‌خواهید محیط کاری خلاق و با نشاط ایجاد کنید تا بهترین افراد را جذب یا حفظ کنید. برخی مواقع نیز تغییر برای بقای سازمان است. در اغلب شرکت‌های جهان،‌ هر سه تغییر مطرح است. سازمان‌ها و جوامعی که توان تغییر مناسب را نداشته باشند، نسبت به سایر مجموعه‌های مشابه خود ضعیف می‌شوند یا از بین می‌روند. از طرفی تغییر و تحول مناسب در مجموعه‌های انسانی پیچیده است.

پیتر سنگه از جمله دانشمندان بزرگ حوزه‌ی تفکر سیستمی است که او را معمولاً در ایران، با کتاب پنجمین فرمان می‌شناسند. وی در سال ۱۹۴۷ در آمریکا به دنیا آمد. مدرک کارشناسی مهندسی را از دانشگاه استنفورد، کارشناسی ارشد در مدل سازی سیستم های اجتماعی و دکترای مدیریت را از دانشگاه MIT اخذ کرد. او هم اکنون مدرس ارشد در مدرسه مدیریت SLOAN در دانشگاه MIT است. (+) او استاد مدرسه مدیریت، عضو هیئت علمی موسسه سیستم‌های پیچیده، و بنیان گذار جامعه سازمانی یادگیرنده است.

مینجرز در این کتاب می‌کوشد مبانی نظری و فلسفی لازم را برای پایه‌گذاری یک رویکرد سیستمی منسجم فراهم کند و در این راه از گستره مطالعاتی عمیق خود به خوبی بهره می‌برد. او در هر فصل به فراخور نیاز از افکار و آراء دانشمندان حوزه‌های مختلف از ماتورانا و وارلا در عصب‌شناسی و زیست‌شناسی؛ مرلوپونتی، هایدگر و باسکار در فلسفه؛ گیدنز، هابرماس و لومان در جامعه‌شناسی؛ پیرس و سوسور در زبان‌شناسی؛ ویور و شانون، درتسک، و پولانی در نظریه اطلاعات و دانش استفاده کرده است. وسعت مطالعات و فهم عمیق او در حوزه‌های مختلف علمی و نظری به خصوص در یک حوزه کاربردی مانند علم مدیریت، تحسین برانگیز است. این کتاب با تأکید بر مبانی نظری در پی آن است که مخاطبان خود را که عموماً متخصصان و تحلیل‌گران علم مدیریت هستند با مفاهیم اساسی و زیربنایی تفکر سیستمی آشنا کرده، آنها را به منظور به‌کارگیری روش‌شناسی‌های سخت، نرم و ترکیبی برای حل مسائل جهان واقعی آماده کند. (+)

کتاب تفکر سیستمی یکی از مهم‌ترین کتاب‌های دنلا مدوز است. کتاب تفکر سیستمی مدوز را که باز می‌کنید، خیلی زود چشم‌تان به صفحهٔ تقدیم می‌افتد: «تقدیم به دانا.» عجیب نیست؟ چرا باید یک نویسنده کتابش را به خودش تقدیم کند؟ جواب را با اندکی دقت می‌توان یافت: زیر نام دانا در صفحهٔ تقدیم نوشته شده: ۲۰۰۱-۱۹۴۱. مشخص است که سال تولد و مرگ اوست. اما کتاب برای نخستین بار در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ چاپ شده است.

موضوع اصلی این کتاب، بررسی مبانی تفکر سیستمی، از نظریه تا کاربرد، با استفاده از مهندسی سیستم ها است. در این راستا، روش شناختی طراحی سیستم ها، برنامه ریزی سیستم های بزرگ مقیاس، و تدوین نقشه راه برای سیستم های بزرگ و پیچیده، با استفاده از مهندسی سیستم ها، ارایه می شود. برای طراحی، برنامه ریزی و تدوین  نقشه راه، علاوه بر استفاده از نظریه سیستم ها، ریاضیات و مدل سازی تشریحی ساختاری (ISM)، از مشارکت کارشناسان، متخصصان و گروه های ذی نفع، که دارای اطلاعات کافی از سیستم و موضوع مورد بررسی داشته باشند، استفاده می شود. افراد دست اندر کار با بهره گیری از تفکر سیستمی قادر خواهند بود به طور منطقی رویدادهای احتمالی را پیش بینی کرده و آینده را، تا حد امکان، تحت کنترل درآورند.

دنلا مدوز (Donella Meadows) (زاده ۱۳ مارس ۱۹۴۱ – درگذشته ۲۰ فوریه ۲۰۰۱) دانشمند، معلم و نویسنده آمریکایی محیط زیست بود. او بیشتر به عنوان نویسنده اصلی کتاب‌های محدودیت‌های رشد و تفکر سیستمی شناخته می‌شود. میدوز در الگین، ایلینوی متولد شد و در رشته علوم تحصیل کرد و مدرک B.A خود را در رشته شیمی از کالج کارلتون در سال 1963 و مدرک دکترای خود را در رشته بیوفیزیک از هاروارد در سال 1968 اخذ کرد. وی بر اثر مننژیت مغزی در سال 2001 در سن 59 سالگی درگذشت. (+)

تفکر سیستمی به انسان امکان می دهد پدیده ها را در تعامل با یکدیگر مشاهده کرده و رفتارهای پویای آنها را در طول زمان مورد مطالعه قرار دهد.پویایی عنصری اساسی در همه پدیده های جهان می باشد رویکرد سیستمی ویژگی هایی دارد که محقق بواسطه آنها می تواند شناخت عمیق و واقعی تری از موقعیت مورد مطالعه کسب کند.در این کتاب به معرفی و تشریح روش های کاربردی سیستمی پرداخته شده است.روش هایی که در حوزه های متنوع و در موقعیت های متفاوت از مطالعات سازمانی گرفته تا توسعه منطقه ای و اجتماعی را در برمی گیرند.این کتاب اساسا دارای سه هدف می باشد1) یک کتاب کار باشد:یعنی ارائه مجموعه ای از روش ها که خواننده بتواند با تکیه براطلاعات ارائه شده از آنها استفاده کند.2) به مبانی بپردازد:فصل مقدمه دیدی کلان از تفکر سیستمی،مبادی آن و اجزاء و مولفه های اصلی این حوزه را بدست می دهد و با روش های تشریح شده در کتاب در پیوند است. 3) ابزاری برای یادگیری باشد:قرار بر این نیست که روش های معرفی شده مانند "نسخه" یا ابزارهایی استاندارد عمل کنند بلکه مجموعه ای از امکان ها هستند که می توان از بین آنها دست به انتخاب زد.

کتاب پویایی‌شناسی کسب‌وکار یکی از کتاب‌های درسی مهم رشته مدیریت کتابی بسیار غنی است که بر پایه مطالعات و مراجع زیاد و بر اساس روش پویایی‌شناسی سیستمها و با مطالبی گسترده برای کاربرد این روش در زمینه کسب‌وکار نگاشته شده است. کتاب حاضر مدل‌سازی را با استفاده از روش پویایی‌شناسی سیستمها برای تحلیل سیاست و استراتژی با تمرکز بر کاربردهای آن در کسب‌وکار و سیاست عمومی به شما معرفی می‌کند. پویایی‌شناسی سیستمها دیدگاه و مجموعه‌ای از ابزارهای مفهومی است که به ما توانایی درک ساختار و پویایی سیستمهای پیچیده را می‌دهد. پویایی‌شناسی سیستمها همچنین روش مدل‌سازی دقیق است که ما را قادر می‌سازد سیستمهای پیچیده را به صورت رایانه‌ای و ساختاریافته شبیه‌سازی کنیم و با استفاده از آنها، سیاستها و سازمانهای مؤثرتری طراحی کنیم. در مجموع، این ابزارها به ما امکان ایجاد شبیه‌سازهای پرواز در مدیریت را می‌دهند مطالعه این کتاب برای دانشجویان، مدیران، مشاوران و پژوهشگرانی که علاقه‌مند هستند با روش پویایی‌شناسی سیستمها آشنا شوند کاربرد آن را برای درک علل پویایی کسب‌وکار و کنترل و بهبود رفتار بنگاههای کسب‌وکار فرا گیرند، بسیار مفید است. (+)