مدل سیستم‌های مانا (VSM) رویکردی برای عارضه‌یابی و طراحی ساختار سازمانی است که ریشه در سایبرنتیک سازمانی دارد. این رویکرد، مدلی انتزاعی یا طرحی کلی و عام برای کمک به طراحی ساختار سازمانی به شمار می‌رود. اساس این مدل آن است که وجود زیرسیستم‌های مشخصی در سازمان و روابط بین آن‌ها می‌تواند منجر به مانایی سازمان در محیط پیچیده شود. 

حوزه تفکر سیستمی و یادگیری سازمانی شامل تعداد زیادی مفاهیم مرتبط به هم اعم از پویایی سیستم ها (مطالعه رابطه علت و معلولی و همچنین تاخیرها در سیستم های پیچیده) تا مدل های ذهنی (باورهای عمیق، فرضیات، داستان ها و تصاویر و نحوه باور ما به اینکه جهان چگونه کار می کند) می باشد. آنچه شما با استفاده از این تمرینات تجربه می کنید، بستگی به یکپارچگی ماهرانه مفاهیم کلیدی، نظریه‌ها، تکنیک‌ها و تمرینات تجربی، آشنایی شما با مفاهیم تفکر سیستمی، بینش و انرژی فرد تسهیلگر دارد. به طور تجربی، شما آگاهی خود در مورد «عادت های ذهنی» را که در یک متفکر سیستمی یافت می شود، افزایش می دهید. این تمرینات به جهت ارتقاء سطح آگاهی در خصوص شیوه تفکر، دیدن و تعامل با جهان می باشند. بهترین کاربرد آن ها در یک طرح به هم پیوسته و تقویت شده است که نظریه ها، مفاهیم و مدل ها را پوشش دهد و شامل نکات تحلیلی مرتبط و همراه با جزئیات حاصل از تجربه مشارکت کنندگان باشد.

جزوه «تفکر سیستمی در مدیریت سازمان» به همت گروه آموزش و توسعه کارکنان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در تابستان 1401 تدوین شده است.

سیستم‌ها فرایندهای تکراری هستند که بدون در نظر گرفتن اندازه کسب‌ و‌ کار یا صنعت یا محل کار می‌کنند. سیستم‌ها به شما اجازه می‌دهند رویه‌ها و کارهایی را که در یک واحد سازمانی یا کسب و کاری خاص انجام شده را کپی کرده و دقیقاً در نقاط مختلف دیگری انجام دهید تا بتوانید کسب و کارتان را توسعه و رشد دهید.در آکادمی سیستم سازی کسب و کار میخواهیم به شما مشاوران و صاحبان کسب و کار، سیستم سازی در کسب و کار را بیاموزیم تا بتوانید خودتان سیستم ساز کسب و کارتان شوید.

تفکر سیستمی راه های قدرتمندی برای درگیر شدن با موقعیت های آشفته به ما می دهد. در این دوره رایگان، با درک چگونگی تشخیص پیچیدگی، اصول تفکر سیستمی را کشف خواهید کرد.

تفکر و عمل سیستمی چیست؟ ماهیت تفکر و عمل سیستمی در "دیدن" جهان به شیوه ای خاص است، زیرا نحوه "دیدن" چیزها بر نحوه برخورد شما با موقعیت ها یا انجام وظایف خاص تأثیر می گذارد. این دوره رایگان به شما کمک می کند تا با مشکلات تعریف یک سیستم آشنا شوید و برخی از مفاهیم کلیدی مورد استفاده در نظریه سیستم ها را برآورده کنید: مرز سیستم، محیط، بازخورد مثبت و منفی و ...

آیا به تحصیل در رشته تفکر سیستمی در مقطع کارشناسی ارشد فکر می کنید و می خواهید به دانش و مهارت های لازم برای انجام موفقیت آمیز این کار مجهز شوید؟ آیا می خواهید روش های جدیدی برای تفکر و نزدیک شدن به موقعیت هایی ایجاد کنید که از مرزهای رشته ها و مهارت های متعدد عبور می کنند؟ آیا می‌خواهید بیاموزید که در مورد موقعیت‌های پیچیده و آشفته‌تر فکر کنید، نقش‌هایی را که افراد دیگر بازی می‌کنند را درک کنید، به هم‌پیوستگی همه اجزای سازنده موقعیت‌های مشکل توجه کنید و با مشارکت بیشتر کار کنید؟ اگر چنین است، پس این دوره با نشان رایگان، تسلط بر تفکر سیستمی در عمل، برای شما مناسب است.

تفکر سیستمی یکی از سبک‌های کارآمدی است که به عنوان یک فرا ‌رشته نیاز به دیدگاهی مشترک را تامین می‌کند. تفکر سیستمی دانشی است که گونه متفاوتی از اندیشیدن را معرفی کرده، به درک بهتر پدیده‌ها کمک کرده، منجر به یادگیری شده و مبنایی برای تصمیم‌گیری درست و آگاهانه ایجاد کرده است. این درس به کاربرد تفکر سیستمی در همه سطوح، اعم از زندگی فردی، سطح سازمان و اجتماع می‌پردازد و انتظار می‌رود که دانشجویان به بینش جدیدی در درک پدیده‌ها و شناخت ساختارها برسند.

چگونه می توان از تفکر سیستمی برای ایجاد یک راه حل انعطاف پذیر برای رویدادهای غیرمنتظره استفاده کرد؟ برای پاسخ به این سوال لازم است مراحل زیر را طی کنیم:

کتاب «زندگی بهتر با هوش سیستمی» نوشته ریموپی هملنین و راشل جونز و عیسی سارینن است که توسط علی سیبویه و مطهره ساغری‌دوز ترجمه شده و در نشر اودیسه به زیور طبع آراسته گردیده است.

انسان عصر ماشین برای تحلیل محتوای عناصردرونی جهان، در صدد تجزیه آنها بود. جزء نگری به منزله اساس این روش تجزیه مدار، از این اعتقاد بر می خاست که همه اشیاء، رویداد ها و خواص آنها، و حتی تجربه و دانش آدمی در مورد آنها، از یک سلسله اجزاء تفکیک ناپذیر و نهایی همچون اتمها، ذرات شیمیایی ، سلولها، ادراکات اولیه و ... تشکیل شده است.

در ادامه سلسله یادداشت ها با موضوع «داستان‌ها و سیستم‌ها» این بار به داستان «گنجشک‌ها» می‌پردازیم. در سال ۱۹۵۸، مائو رهبر انقلاب چین،طی گزارش هایی که بدستش رسیده بود، در صدد مبارزه با گنجشک ها در آمد. به او گزارش داده بودند که گنجشک ها بخش زیادی از محصولات کشاورزی را می خورند و می توانند تهدیدی برای جامعه باشند.

اگر با تفکر سیستمی آشنا نیستید، ولی درباره آن زیاد شنیده اید و می خواهید از روش های آن در برای حل مسائل شرکت خود بهره ببرید، بهتر است تا یک آشنایی کلی با تفکر سیستمی به دست آورید. هدف این مقاله همین است!

نشریه «پژوهش های پیشرفت: سیستم ها و راهبردها» با پروانه انتشار به شماره ثبت 86324 مورخ 1399/02/1 از سوی معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از پاییز 1398 توسط دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه جامع امام حسین علیه‌السلام منتشر می شود که هدف آن فراهم آوردن بستری مناسب برای تبادل اطلاعات و انتشار نتایج مطالعات و پژوهش های علمی، فنی و تخصصی صاحبنظران، استادان، پژوهشگران و دانشجویان حوزه های مرتبط با مدیریت سیستم و روش ها است. 

کتاب «هنگامی که پروانه‌ای عطسه می‌کند (تفکر سیستمی برای کودکان کوچک و بزرگ)» اثر لیندا بوث سوینی و ترجمه علی سیبویه به همت مؤسسه بوستان کتاب به چاپ رسیده است.

در دنیای پیچیده امروزی، نگاه سیستمی به مسائل و استفاده از ابزارهای مرتبط برای حل مسائل، روزبه‌روز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. به‌طوری‌که عدم توجه و نادیده‌گرفتن آن‌ها در تصمیمات و زندگی به‌ویژه برای سازمان‌های بزرگی که در کشور داریم، اجتناب‌ناپذیر است.

کتاب‌ها، مقالات و یادداشت‌های زیادی درباره تفکر سیستمی و پویایی سیستم‌ها وجود دارد. اگر بخواهیم همه اینها را خلاصه کنیم و چند مفهوم اصلی را از آنها استخراج کنیم، شاید به موارد زیر برسیم. اگر این مفاهیم را به خوبی یاد بگیریم، می‌توانیم در یادگیری تفکر سیستمی موفق باشیم. برای کسانی که تازه می‌خواهند با تفکر سیستمی آشنا شوند، مرور این مفاهیم خیلی گره‌گشا خواهد بود.

استعاره‌ها نقش مهمی در فهم و تبیین یک موضوع دارند که از قدیم مورد استفاده بوده است. در مدیریت نیز استعاره‌ها وارد شده اند و بحث‌های مهم و مفصلی در این باره انجام شده است. مثلا استعاره سازمان به مثابه موجود زنده یا سازمان به مثابه یک ماشین؛ سازمان که از استعاره ماشین پیروی می‌کند، سازمانی منظم و  دارای رفتار تعریف شده و قابل پیش‌بینی است که کار را بر اساس سلسله مراتب افقی و عمودی کاملا تعریف شده به پیش می‌برد و هر یک از اجزای سازمان، نقشی به مانند پیچ و مهره‌ها یا چرخ دهنده‌های یک ماشین ایفا می‌کنند. حال، اینکه این استعاره درست است یا نه، موضوع بحث ما نیست و باید به تفصیل بحث شود.

کتاب مبانی تفکر سیستمی توسط ویرجینیا اندرسون و لارن جانسون نوشته شده و دکتر علی سیبویه آن را ترجمه کرده است، همچنین مقدمه کتاب توسط دکتر علیرضا پویا نوشته شده و در نشر اودیسه به زیور طبع آراسته گردیده است. علی‌رغم رشد قابل توجه متون و کتاب‌های حوزه تفکر سیستمی و پویایی‌شناسی سیستم‌ها به‌ویژه در دوسه سال اخیر به‌عنوان نمونه، راهنمای مدیران برای به‌کارگیری تفکر سیستمی: دیدن جنگل ازمیان درختان)، کتابی که بتواند ضمن تبیین سیستم و تفکر سیستمی عاری از پیچیدگی‌ها و مطالب طولانی باشد، کمتر به چشم می‌خورد. به‌همین جهت در راستای گسترش این حوزه و توسعه‌ آن، کتاب مبانی تفکر سیستمی: از مفاهیم تا حلقه‌های علّی که کتابی بسیار ساده و در عین حال کاربردی می‌باشد، جهت مطالعه علاقه‌مندان ترجمه گردیده است.

زاهد شیخ الاسلامی در مقدمه کتاب آشنایی با تفکر سیستمی اینطور نوشته است: این کتاب از سه قسمت تشکیل شده است. بخش اول ترجمه کتاب "سیستم ها، مقدمه ای بر تفکر سیستمی" اثر دریپر کافمن است. بخش دوم مقاله ای است که سال ها پیش نوشتنم و به صورت پاورقی در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید. در بخش سوم به توضیح الگوهای سیستمی پرداخته ام. این بخش از کتاب اقتباسی است از کتاب  "Systems archetypes" اثر دانیل اچ کیم .

این روزها پادکست گوش دادن، اقبال زیادی دارد. شاید به دلیل اینکه کسی فرصت یا حوصله مطالعه ندارد. هر چند که پادکست گوش دادن، جای مطالعه را نمی‌گیرد ولی کارکرد خود را دارد. یک مزیت دیگری که دارد این است که در زندگی شلوغ این روزها و کمبود زمان، شاید عده‌ای زیادی خیلی از وقتشان را در مسیر می‌گذرانند. در اتوبوس، تاکسی، ماشین شخصی، مترو و... . این‌ فرصت‌ها، در ظاهر فرصت‌های مرده‌ای است که نمی‌شود کاری کرد ولی از همین لحظات می‌توان استفاده کرد و شاید یکی از بهترین راه‌هایش گوش دادن به پادکست باشد.

اولین پست از سلسله مطالب داستان‌ها و سیستم‌ها، داستانی از کلیله و دمنه می‌باشد.

موشی در خانه صاحب مزرعه تله موش دید. به مرغ و گوسفند و گاو خبر داد. همه گفتند: تله موش مشکل توست به ما ربطی ندارد.

داستان سرایی نقشی حیاتی در حوزه کسب‌وکار، مدیریت و یادگیری ایفا می‌کند و ابزاری قدرتمند برای ارتباط و تعامل است. در تجارت، داستان‌ها برای انتقال ماموریت، ارزش ها و هویت برند یک شرکت به مشتریان، کارمندان و ذی‌نفعان ضروری هستند. یک روایت خوب می‌تواند الهام‌بخش وفاداری، ایجاد اعتماد و ارتباط عاطفی افراد با سازمان باشد. در مدیریت، داستان‌ها ظرفیت ایجاد انگیزه در تیم‌ها، فراهم کردن زمینه برای تصمیم‌گیری و تقویت حس مشترک هدف را دارند. با ارائه اطلاعات در قالب روایی، مدیران می توانند مخاطبان خود را مجذوب خود کنند، ایده‌های پیچیده را ساده کرده و درک را افزایش دهند. علاوه بر این، داستان سرایی یک ابزار آموزشی قوی است که از داده‌ها و آمار صرف فراتر می‌رود. با گنجاندن داستان‌ها در تجارب یادگیری، مربیان می‌توانند درک عمیق‌تر را تسهیل کنند، حفظ را بهبود بخشند و کنجکاوی و تخیل دانشجویان را برانگیزند. 

نشریه تفکر سیستمی در عمل (Journal of Systems Thinking in Practice) یک مجله علمی و با دسترسی آزاد به زبان انگلیسی است. این مجله از آوریل 2022 با انجمن علمی مدیریت صنعتی ایران همکاری کرده است. برای اطمینان از کیفیت انتشار از یک سیستم بازبینی دوسویه کور استفاده می‌شود. همچنین از iThenticate برای جلوگیری از سرقت ادبی و اطمینان از اصالت نسخه‌های خطی ارسالی خود استفاده می‌شود.

اولین کنفرانس ملی تفکر سیستمی در عمل در سال 1398 به میزبانی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.  دبیران این کنفرانس از چهره‌های برتر کشور در این حوزه بودند: رئیس کنفرانس، دکتر علینقی مشایخی (استاد گروه مدیریت دانشگاه صنعتی شریف)؛ دبیر علمی: دکتر علیرضا پویا (استاد گروه مدیریت دانشگاه فردوسی مشهد)؛ دبیر اجرایی: علی سیبویه (دانشجوی دکتری مدیریت دانشگاه تربیت مدرس)

گروه پژوهشی تفکر سیستمی در عمل، به‌عنوان گروهی پیشرو در اجرای کیفی رویکردهای سیستمی در شرق کشور، با اتکا به نیروی انسانی متعهد و متخصص قصد دارد، با برگزاری دوره‌ها، طراحی بازی‌ها و انجام طرح‌های پژوهشی، تفکر سیستمی و ابزارهای آن‌را جهت بهبود تفکر، تصمیمات و مشکلات سازمانی توسعه و پیاده‌سازی نماید. همچنین به کمک تدوین کتب، مقالات داخلی و خارجی، تفکر و رویکردهای سیستمی را گسترش و ارتقا دهد.

کتاب تفکر سیستمی در عمل (اهمیت تفکر راهبردی) نوشتهٔ کریم رضائی‌زاده، مجتبی عسکری، علی محمودی و مهدی غظنفری است و نشر عطران آن را منتشر کرده است. این کتاب از سه فصل، فصل اول: نظریه های سیستمی فصل دوم: تفکر سیستمی سخت در مدیریت فصل سوم: مهارت های تفکر سیستمی تشکیل شده است.

کتاب «تفکر سیستمی برای تغییر اجتماعی: راهنمای کاربردی برای حل مسائل پیچیده، جلوگیری از عواقب ناخواسته و دستیابی به نتایج پایدار» نوشته دیوید پیتر استرو (2015) توسط علی اصغر سعدآبادی و ندا آرامی پور ترجمه شده و در انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) منتشر شده است. 

کتاب «تفکر سیستمی: مدیریت آشفتگی و پیچیدگی؛ پلتفرمی برای معماری کسب و کار» با عنوان «Systems thinking : managing chaos and complexity : a platform for designing business architecture» توسط جمشید قراجه داغی نوشته شده و سهراب خلیلی شورینی به ترجمه آن پرداخته است. این کتاب توسط انتشارات سازمان مدیریت صنعتی در سال 1395 منتشر شده است.

چندین جریان در زمینه تفکر سیستمی فعالیت می کنند که دو مورد از آنها شهرت بیشتری دارند. اولی با عنوان پویایی شناسی سیستم شناخته می شود و نقطه کانونی آن در دانشگاه ام.ای.تی قرار دارد و افرادی همچون جی فارستر، پیتر سنگه، جان استرمن و دانلا میدوز، صاحب نام های این جریان هستند، دومی با عنواینی همچون طراحی آرمانی و برنامه ریزی تعاملی شناخته شده و توسط مولفانی همچون چرچمن، راسل ایکاف وجمشید قراچه داغی نمایندگی می شود. این کتاب در بخش مبانی ، دیدگاههای هر دو گروه را ارائه می کند اما در بخش ابزارها و روش ها، بر پویاشناسی سیستم ها تمرکز دارد.

ما می‌توانیم به پدیده‌های جهان با استفاده از دو نگرش ایستا و پویا نگاه کنیم. در نگرش ایستا به جهان در یک مقطع زمانی مشخص نگاه می‌شود. در نگرش پویا، به پدیده‌ها و رخدادها در طول زمان نگاه می‌شود. نادیده گرفتن پویایی ذاتی پدیده‌ها باعث گرفتن تصمیمات ضعیفی می‌شود که به جای حل مسئله، مسائل جدیدی را ایجاد می‌کند و به چالش‌های موجود پروبال می‌دهد.

کتاب سیستم و تفکر سیستمی (نظریه و عمل بنیادی) به این موضوع می‌پردازد که جامعه‌ی بشری از مراحل «پیشاصنعتی»، با محوریت «ماده»، و «صنعتی»، با محوریت «انرژی»، عبور کرده و به مرحله‌ی «پساصنعتی»، با محوریت «اطلاعات»، رسیده است؛ دورانی که در آن به جای «ماشین» عصر صنعتی، «سیستم» عصر پساصنعتی حاکمیت دارد. «ماشین» عصر صنعتی فقط شامل «سخت‌افزار» و فاقد روح بود و تنها با استفاده از انرژی کار می‌کرد. در صورتی که «سیستم» عصر پساصنعتی در کنار سخت‌افزار، شامل «نرم‌افزار» ــ به‌عنوان نوعی روح ــ نیز هست و علاوه بر انرژی، اطلاعات را نیز به روش‌های بسیار مؤثرتری از گذشته به‌کار می‌گیرد. مطالعه‌ی تاریخ نیز نشان می‌دهد تحولاتی که بشریت را به پیشرفت‌های حیرت‌انگیز امروز رسانده است، از زمان محور قرارگرفتن «انرژی» (عصر صنعت) شروع شده و با آغاز محور قرارگرفتن «اطلاعات» (عصر پساصنعت) به اوج خود رسیده است. (+)

کتاب «تفکر سیستمی: کل‌گرایی خلاق برای مدیران» با نام بلندتری تحت عنوان «رویکردهای سیستمی، نقد و بررسی آنها و کاربردشان در مدیریت و ارزیابی کارآمدی آن در مدیریت جامعه و سازمان» توسط مایکل سی جکسون (Michael C. Jackson) نوشته شده و توسط تقی ناصر شریعتی ترجمه و در انتشارات سازمان مدیریت صنعتی به چاپ رسیده است. البته ترجمه دیگری از این کتاب وجود دارد که توسط علی محمد احمدوند و غلام جاپلقیان ترجمه و در موسسه انتشاراتی جهان جام جم منتشر شده است. (+) اما ترجمه سازمان مدیریت صنعتی دقیق‌تر است.

در این کتاب دنیس شروود (Dennis Sherwood) که تجربه زیادی به عنوان مشاور شرکت های بزرگ در پروژه های اجرایی و استفاده از تفکر سیستمی در عمل دارد، بر دو ابزار اصلی تفکر سیستمی یعنی نمودارهای علی- حلقوی و پویایی شناسی سیستم ها تمرکز می کند و به طور جامعه همراه با مثال های کاربردی به تفهیم نحوه استفاده از آن می پردازد. از ویژگی های این کتاب عمیق شدن در چگونگی ترسیم نمودارهای علی- حلقوی و تاکید بر تفکر بازخوردی حلقه بسته می باشد. نویسنده پس از بررسی کامل و ذکر مثال های جامع و کاربردی، این نمودارها و مفاهیم را مبنایی برای مدل سازی کامپیوتری قرار داده و با استفاده از نرم افزار رفتار متغیرهای اصلی مثال ها و مطالعه های موردی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است و مجموعه کاملی را رقم زده که می تواند برای مخاطبان بسیار جذاب و مفید باشد.